Substitutie
Wat?
Substitutie betekent de vervanging van een gevaarlijk chemisch product door een ander product of een ander proces dat niet of minder gevaarlijk is. Grosso modo zijn er drie verschillende mogelijkheden.
Alternatieve stoffen of mengsels: de stof/mengsel vervangen door een andere
Voorbeeld: chroom (III) in plaats van chroom (VI) bij de oppervlaktebehandeling van decoratief verchromen.
Bij de vervanging door een ander product is het met name belangrijk om erover te waken dat het alternatieve product wel degelijk minder schadelijk is. Toen de restricties voor bisphenol A (hormoonverstoorder) werden ingevoerd, werd door sommige fabrikanten voor het alternatief van bisphenol B gekozen terwijl er nog onvoldoende geweten was over deze stof. Ondertussen is ook van bisphenol B bekend dat het een hormoonverstoorder is en is het ook toegevoegd aan de lijst van zeer zorgwekkende stoffen onder REACH.
Technische alternatieven: hetzelfde resultaat bereiken met een ander proces
Voorbeeld: fysische dampafzetting (PVD Physical Vapour Deposition) in plaats van verchroming met chroom(VI) voor bepaalde toepassingen.
Functionele alternatieven: het doel van het product wijzigen
Voorbeeld: oppervlaktebehandeling met chroom(VI) vervangen door bescherming van het oppervlak met een was of polijstmiddel om snelle corrosie door blootstelling aan zuurstof en water te voorkomen.
Wanneer toepassen?
Substitutie is een prioritaire maatregel bij het aanpakken van chemische risico's. De maatregel pakt risico's aan bij de bron en staat bovenaan in de preventiehiërarchie. In de Europese regelgeving is het principe van substitutie opgenomen zowel in de wetgeving over het op de markt brengen van chemische producten (bv. REACH) als de bescherming van de werknemers (bv. richtlijn kankerverwekkende stoffen).
De Europese richtlijnen over veiligheid en gezondheid op het werk zijn in België omgezet in de wet en de codex welzijn op het werk. Substitutie is dan ook geïntegreerd in de bepalingen over chemische agentia van boek VI van de codex welzijn. De werkgever moet de risico's van een gevaarlijk chemisch agens wegnemen of zoveel mogelijk beperken door substitutie toe te passen (codex, art. VI.1-15 en 16). Voor kankerverwekkende, mutagene of reprotoxische agentia (CMR) en hormoononverstoorders gelden bovendien striktere bepalingen. De werkgever is verplicht om eerst te proberen CMR's en hormoonontregelaars te vervangen door minder schadelijke stoffen, mengsels of processen. Als dit technisch niet mogelijk is, moet er gekozen worden voor de productie en het gebruik in een gesloten systeem. Als ook dat niet kan, is het verplicht om het blootstellingsniveau van de werknemers zo laag mogelijk te houden en in ieder geval lager dan de grenswaarde voor beroepsmatige blootstelling (codex, art. VI.2-4).
Substitutie is dus een effectieve maatregel bij het aanpakken van chemische risico's die steeds als eerste naar voren moet worden geschoven.
